De Mariakerk met de imposante toren. Foto: @Jur Kuipers.

Van verre zichtbaar is de bijna vijftig meter hoge toren van de kerk van Uithuizermeeden. De hoogte, de blauwwitte kleur en de bijzondere vormgeving maken het tot een van de meest karakteristieke torens in de provincie Groningen. Binnenin de kerk herinnert veel aan de familie Rensema, bewoners van de Rensumaborg en collators van de kerk. Het indrukwekkende grafmonument is echter voor Rodolf Huinga, lid van een voornaam Ommelander geslacht en bewoner van de Ungersmaborg. De kerk is een Rijksmonument (nr. 21315).

Klik op een foto voor een vergroting. Dit geldt voor de meeste foto's op deze pagina.
De foto wordt in een nieuw venster/tabblad geopend.

Gebruik
Een plaatselijke commissie zal op termijn aan de slag gaan met (het organiseren van) activiteiten in en om de kerk. Op deze manier wordt de kerk opengesteld voor een groter publiek om te kunnen genieten van dit prachtige erfgoed.

Gedenksteen boven de ingang van de toren: Foto: ©Jur Kuipers.

A° AER. X. MDCCXVII NOBILISSIMUS ET MAXIME INCLUTUS VIR ONNO TAMMINGA AB ALBERDA, DOMINUS IN NYENSTEIN ET RENSEMA ETC. ETC. ETC. IUS DICENTIUM INTER AMASIN ET LAUICAM CUM SUMMA POTESTATE PRAESES PRIMARIUS COLLATOR IN MEDIS EX FLAGRANTI IN DEUM AMORE HANC TURRIM EXTRUI IUSSIT IN DEI OPT. MAX. GLORIAM ET INSIGNEM TEMPLI ORNATUM. HUIL: TURRI TONITRUS VENTI FERA FULMINA PARCANT TU FAXIS NUMEN SUBMISSO CORDE PRECAMUR.
GDW, blz. 681, nr. [3780].

Beknopte historie
De Mariakerk van Uithuizermeeden is gebouwd in het midden van de 13e eeuw. De kerk is in latere eeuwen verder uitgebreid. In de 19e eeuw zijn de muren bepleisterd en krijgt de kerk zijn huidige neoclassicistische aanzicht.

In het interieur is veel werk terug te vinden van de Groninger kunstenaar Allert Meijer. De herenbanken (1706), het doophek en de preekstoel (1708) zijn door hem ontworpen. Het houtsnijwerk is van Jan de Rijk.
Op de panelen van de kansel staan de vier evangelisten afgebeeld en de hoorn des overvloeds. Op de hoeken staan vrouwenfiguren als symbool voor de Liefde, Gerechtigheid, Voorzichtigheid en Standvastigheid. Allert Meijer is ook de ontwerper van de 48,5 meter hoge toren van de kerk, die tussen 1717 en 1726 is gebouwd.
Volgens Karstkarel in zijn beschrijving van deze kerk is de gelijkenis met de toren van de Der Aa-kerk in Groningen niet toevallig, omdat Meijer, als stadsbouwmeester van Groningen ook de toren van die kerk heeft ontworpen. De oude vrijstaande toren is in 1734 afgebroken.
Op 26 augustus 1896 wordt de toren door de bliksem getroffen en brandt af. In 1897 wordt de toren herbouwd door Oeds de Leeuw Wieland, die zich daardoor in 1902 zelf laat inspireren bij de bouw van een nieuwe kerktoren in Spijk.

Het imposantie orgel ontworpen door Albertus Antoni Hinsz (1704-1785), afgebouwd door meesterknecht Matthijs Hansen Hardorff (1747-1802). Foto: ©Jur Kuipers.

Gedenktekst op het orgel:

TOEN DE HOOGWELGEBORENE HEER JR. WILLEM ALBERDA PRIMARIUS COLLATOR EN HEER VAN RENSEMA WAS ETC. ETC., IS DIT ORGEL VERVAARDIGT DOOR DEN KONSTKUNDIGEN A. A. HINSZ EN AAN DEN DIENST VAN GOD PLEGTIG TOEGEWYET DOOR DEN WELEERWAARDEN HEER CHRISTOPH GRONAU, PREDIKANT OP DE MEDEN, DEN 4 SEPT. DES JAARS ONZES HEEREN MDCCLXXXV.
682; GDW, blz. 681, nr. [3782].

Het orgel in de kerk is naar een ontwerp van de orgelbouwer Albertus Antoni Hinsz (1704-1785), die met de bouw is begonnen, maar vrij snel daarna is overleden. Het instrument is afgebouwd door zijn meesterknecht Matthijs Hansen Hardorff (1747-1802).

In de kerk bevindt zich de graftombe van Rudolf Huïnga (Rodolf Huinga), bewoner van de borg Ungersma. Deze borg nabij Uithuizermeeden is in de 17e eeuw afgebroken.

Interieur met herenbanken en de preekstoel. Foto: ©Jur Kuipers.

Uitgebreide historie
De eerste aanleg van het dorp Uithuizermeeden ontstaat aan het begin van de elfde eeuw op een kwelderwal ten oosten van Uithuizen. Het land wordt geleidelijk in cultuur gebracht en ongeveer twee eeuwen later ontstaat het dorp Uithuizermeeden. Op een veilige plek op het hoogste punt van het dorp wordt in de tweede helft van de dertiende eeuw de kerk gebouwd, het middelpunt van het kerkdorp en kerspel. Het is een eenvoudige zaalkerk met rechtgesloten koor en wordt aan Maria gewijd.
De traveeën van de kerk zijn in die tijd overdekt met gemetselde koepelgewelven. Door de eeuwen heen vinden er verschillende verbouwingen en uitbreidingen plaats.
In de zestiende eeuw is het schip uitgebreid met een vijfzijdig gotisch koor met koepelgewelf.
In 1705 stort een deel van een van de gewelven in.
Met de restauratie is de kerk vergroot met twee dwarsarmen waardoor de kerk een forse kruiskerk wordt. Ook wordt er een ingang aan de oostzijde van het koor doorgebroken die waarschijnlijk speciaal voor de adel gerealiseerd is. Door dit 'adelspoortje' kan de familie Tamminga van Alberda hun entree in de kerk maken. In meerdere kerken -onder andere in Uithuizen en Midwolde- heeft de adel ook een eigen privé ingang (Zie afbeelding links. Foto: ©Jur Kuipers.).

Tamminga en Alberda

In en buiten de kerk herinnert veel aan de familie Tamminga van Alberda van Rensema, bewoners van de Rensumaborg in Uithuizermeeden. De Rensumaborg wordt in 1695 gekocht door Jonker Mello Alberda (1642-1699) van Menkema die getrouwd is met Susanna Elisabeth Tamminga (1646-1680). Door deze aankoop verkrijgt Mello Alberda de meerderheid van de rechtstoel Uithuizen en Uithuizermeeden. Op basis van grondbezit heeft de familie Alberda een belangrijke positie weten te bemachtigen in Uithuizen en Uithuizermeeden die tot 1701 één rechtstoel vormen. Na de dood van Mello erft zijn zoon Onno Tamminga van Alberda (1669-1743, die ook de familienaam van zijn moeder draagt) de Rensumaborg. Daarmee wordt de rechtstoel verdeeld en wordt Uithuizermeeden een zelfstandige rechtstoel. Dat betekent ook dat Onno naast veel invloed op het openbare leven ook de zeggenschap over de kerk krijgt en daarmee over het benoemen van de predikant, de organist en het hoofd van de school.

Afgebeelde wapens: Het bovenste wapen is van Alberda. In blauw drie gouden leliën, vergezeld in het schildhart van een kleinere gouden ster. Helmteken: een gouden lelie. Dekkleden: blauw en goud. N.B. De ster sedert c. 1702 ook wel minder klein. Zie: GDW nr. 4358 (Bron: GDW).
Het onderste wapen is die van Tamminga. Gedeeld: I effen rood; II in goud een blauwe dwarsbalk. Helmteken: een uitkomende rode reiger met opgeheven vlucht, de linker vleugel van goud, beladen met een blauwe dwarsbalk. Dekkleden: rood en goud (Bron: GDW).

Het koor

Kort na de doorbraak van het koor wordt het interieur van de kerk verfraaid. In opdracht van de familie Tamminga en Alberda bouwt stadsbouwmeester Allert Meijer in 1708 de kansel met doophek en de twee Herenbanken. Het houtsnijwerk is gemaakt door Jan de Rijk. Deze vaklieden hebben in de familie Alberda, de nabijgelegen dorpen en in de provincie al een naam verworven met het bouwen van orgelkassen voor de verschillende Schnitger orgels, kansels, doophekken en monumentale herenbanken.

De prachtige preekstoel gemaakt door Allert Meijer met houtsnijwerk van Jan de Rijk (1708). De afbeelding rechts staat voor Standvastigheid. Paneel in het midden: Lucas. Foto: ©Jur Kuipers.

De prachtige preekstoel gemaakt door Allert Meijer met houtsnijwerk van Jan de Rijk (1708). Paneel in het midden: Marcus. Foto: ©Jur Kuipers.

De prachtige preekstoel gemaakt door Allert Meijer met houtsnijwerk van Jan de Rijk (1708). Foto: ©Jur Kuipers.

De prachtige preekstoel gemaakt door Allert Meijer met houtsnijwerk van Jan de Rijk (1708). De afbeelding rechts staat voor Voorzichtigheid; uiterst rechts (met hondje) staat voor standvastigheid. Het paneel in het midden is de evangelist Johannes. Foto: ©Jur Kuipers.

Kansel

De rijkversierde kansel, uitbundig in de allegorische voorstellingen die erop verwerkt zijn, is van zeer hoge kwaliteit en uitstekend bewaard gebleven.
De vrouwelijke draag- en steunfiguren verbeelden de symbolen van geloof, hoop, liefde, bezonnenheid, standvastigheid en rechtvaardigheid.
Op de panelen daartussen staan de evangelisten met hun eigen symbolen: Mattheus met de engel, Marcus met de leeuw, Lucas met het rund en Johannes met de adelaar.
Op het middenpaneel staat een vrouw met de hoorn des overvloeds.
Volgens ingewijden is deze kansel een van Gronings mooiste preekstoelen.

Herenbank met de wapens van Onno Tamminga van Alberda en Josina Petronella Clant. Foto: ©Jur Kuipers.

Twee herenbanken

De twee herenbanken staan op de scheiding van het schip en het koor: twee gesloten banken achter elkaar aan weerszijden van het middenpad. Herenbanken zijn de zetels voor de elite, de adellijke families die hun rijkdom en macht presenteren en manifesteren in de kerk. Op de achterschotten staan de wapens van Onno Tamminga van Alberda en Josina Petronella Clant. Deze herenbanken zijn op dat moment eigendom van deze familie die ook een grafkelder onder het koor van de kerk heeft. Als laatste wordt in 1786 Willem Alberda, heer van Rensuma, zoon van Onno bijgezet. Zijn wapenbord hangt in het koor boven het adelspoortje.

Wapen (links): Gevierendeeld: +
I Alberda; II Clant; III Tamminga; IV Lewe.

Hartschild: in blauwe arcering een uit water oprijzende meermin met naar rechts opgeheven armen en met wapperende haren [Rensuma].

N.B. In tweevoud.
Afgebeeld: GDW, plaat XXX. LGK, afb. nr.62. OnnoTamminga van Alberda, overleden Zandeweer, Nijenstein, 10 mei 1743, gehuwd Zandeweer 15 november 1695 Josina Petronella Clant, overleden Groningen 1 maart 1746.

Zie: NAB, 1940, blz. 31. GDW, blz. 682, nr. [3783].

Afgebeelde wapen links: Lewe. In goud een rode leeuw. Helmteken: een uitkomende rode leeuw. Dekkleden: goud en rood.

Grafmonument van Rodolf Huinga. Foto: ©Jur Kuipers.

Rodolf Huinga

Ter nagedachtenis aan Rodolf Huinga staat in het koor een indrukwekkend grafmonument: een liggend wit geverfd beeld in wapenuitrusting. Rodolf stamt uit een belangrijk Ommelander geslacht. Door zijn toedoen heeft de Mariakerk sinds in 1575 al een orgel. Recht tegenover het koor staat aan de westwand nu het orgel dat in opdracht van Willem Alberda van Rensema door A.A. Hinsz ontworpen is. Hinsz overlijdt in 1785 waarna het orgel verder wordt afgebouwd door Frans Schnitger jr. (Wapen links: Huinga. Gevierendeeld van goud en blauw. Helmteken: een uitkomend adelaar, gevierendeeld van goud en blauw. N.B. Ook met wisselende kleuren). Rodolf Huinga heeft op de Ungersmaborg gewoond.

Opschrift, slechts deels op de foto zichtbaar:

DE E. E. JR. RUDOLF HUINGA OP UNGERSMA. OBIIT XIX APR. A° MDLXXIV. NASCENDO MORIMUR. UT MANUS ARTIFICIS SAXO SUPERINDUIT ARTE / HUMANI FORMAM CORPORIS EGREGIAM / NON ALITER DEUS OMNIPOTENS ET RECTOR OLYMPI / MASSAE ANIMAM IUNGIT CORPOREAE AETHEREAM / ET QUANDO AETERNAE MENTIS DIVINA VOLUNTAS / SIC IUBET, HORUM ITERUM DISSOCIATUR AMOR / ATQUE UT DE TERRA MORTALIA CORPORA NATA / SUNT, ITA RURSUS IN HANC SOLVITUR OMNIS HOMO.

Beeldhouwwerk:
Op een voetstuk, liggend op een matras, een geharnaste man met molensteenkraag, houdend een schedel, aan het voeteneinde vergezeld van een liggende leeuw.
N.B. Wit geverfd zandsteen. Oorspronkelijk midden op het koor, tekst verdeeld over de voor en achterzijde. Sedert 1708 tegen zuiderkoormuur.
Gerestaureerd 1785. Zie: KGO, blz. 176a, 274a.
Tekst van beide zijden in negentiende eeuw herschilderd aan voorzijde.
Afgebeeld: GSL, blz. 362/363. GDW, blz. 134, nr. [469].

De toren van de Mariakerk. Foto: ©Jur Kuipers.

Toren

Aan de westgevel van de kerk is de karakteristieke toren gebouwd, een zogenaamd gereduceerd westwerk. Allert Meijer, stadsbouwmeester van Groningen die ook de A-kerktoren in Groningen heeft gebouwd, mag in opdracht van Onno Tamminga van Alberda ook de toren van Uithuizermeeden bouwen. Boven de ingang van de toren is de gedenksteen geplaatst. De bouw begint in 1717 maar door de rampzalige kerstvloed in dat jaar en de ernstige gevolgen daarvan, kan de bouw pas vijf jaar later weer hervat worden en is uiteindelijk in 1726 afgerond. Oorspronkelijk staat aan de noordzijde van de kerk een vrijstaande toren. Deze is in 1734 afgebroken. Uithuizermeeden heeft dus enige tijd twee torens gehad.

De toren wordt in 1896 door de bliksem getroffen waardoor het houten gedeelte van de toren door brand verloren gaat. Architect O.de Leeuw Wieland maakt een nieuwe tekening van de toren en zorgt ook voor de uitvoering. De toren van Spijk (1902), die duidelijke overeenkomsten vertoont met de toren van Uithuizermeeden, is ook het werk van de Leeuw Wieland. 

Stichting Oude Groninger Kerken
Vrijdag 17 juni 2022 is de Mariakerk te Uithuizermeeden overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK). Met de overdracht van deze kerk heeft de stichting precies honderd kerken in haar bezit (naast 2 synagogen, 62 kerkhoven en 9 (vrijstaande) torens). Een feestelijk, maar tegelijkertijd beladen moment voor de overdragende partij. De stichting zal zorg dragen voor de kerk zodat deze behouden blijft voor de toekomst. René Paas, Commissaris van de Koning Groningen en beschermheer van de stichting, heeft tijdens deze bijzondere gelegenheid een toespraak gehouden.

De Mariakerk van Uithuizermeeden met toren gezien vanuit het zuidoosten. Foto: ©Jur Kuipers.

Op de begraafplaats naast de kerk ligt een graf van Jacob Alders met een bijzondere tekst.
Klik hier voor het artikel met een foto en de tekst op de zerk(en).

Lees ook eens: Achtergronden bij de geschiedenis van de Mariakerk.